Schyłek surrealizmu, abstrakcja gestyczna i strukturalna (lata 50. XX wieku)

W nieoficjalnej sferze sztuki lat pięćdziesiątych można zauważyć, obok trudnych do zaszeregowania artystów „soliterów”, kilka nurtów różniących się od siebie pod względem poglądów i kwestii formalnych, w tym przewarstwienie pokoleniowe. Mówiąc prościej: najstarsi twórcy niekonformistyczni na różnych osobistych stanowiskach faktycznie rozwijali odniesienia przedwojennej awangardy, z których, z punktu widzenia rzeczywistości społecznej, surrealizm wydawał się szczególnie aktualny. W przypadku młodszych artystów mamy do czynienia głównie z różnymi formami sztuki figuratywnej opartej na lekcjach klasycznego modernizmu, przekształconej do niepokojącej formy.

Odważnie i zupełnie w innym kierunku wykroczyło kilku artystów soliterów, którzy w czasie kiedy gdy sztuka abstrakcyjna w Czechach była uważana za niepożądaną, zaczęli wchodzić w szeroki nurt abstrakcji lirycznej lub gestycznej. Wśród nich był np. Jan Kotík, który w latach pięćdziesiątych nie poddał się oficjalnemu realizmowi socjalistycznemu, ale pozostał wierny sztuce współczesnej. Jego płótno „Głowa króla” z 1959 roku jest doskonałym przykładem przejścia artysty z cywilistycznych tematów lat czterdziestych i wczesnych lat pięćdziesiątych do charakterystycznej formy malarstwa gestycznego. Obraz jest przepełniony radością pochodzącą ze swobody malowania.

Pod koniec lat 50. XX wieku zaczęło tworzyć się silne pokolenie młodych artystów, które nie było jeszcze zbyt jasne wtedy dla opinii publicznej tego okresu, ale dla dzisiejszej historii sztuki jest zupełnie wyraźnie, pokolenie artystów w większości studiujących jeszcze na uniwersyteckich kierunkach artystycznych. Chcieli w czeskim środowisku wymusić to, co zostało już zaakceptowane w Europie zachodniej pod pojęciem informel, czyli sztuki, która jest szerzej pojmowana w czeskim kontekście jako abstrakcja strukturalna. Chociaż odkrycie kultu osobowości Stalina w 1956 r. zaczęło powoli wyzwalać politykę kulturalną, społeczeństwo pozbawione podstawowych wolności człowieka było nadal rządzone przez partię komunistyczną, a tysiące więźniów politycznych cierpiało w więzieniach. Tutaj ma swoje źródło surowe i wręcz brutalne przetwarzanie „wierzchniej warstwy” większości dzieł, a w innych wyraźny zwrot ku duchowości.

W duchu surowej, autentycznej rzeczywistości tworzy na przykład Aleš Veselý na przełomie lat 50. i 60. W jego twórczości zaczęły pojawiać się brutalne, zardzewiałe i zniszczone elementy z rosnącym poczuciem braku bezpieczeństwa i zagrożeń w surowym klimacie politycznym ówczesnego reżimu. Widzimy to w jego pracy Obraz-obiekt, który powstał w latach 1960-1964. Niesie w sobie uczucie obojętności i bliskości, ale także wiarę w zniszczenie ograniczonej przestrzeni i jej granic. Veselý neguje dwuwymiarową powierzchnię malarską, rozrywając ją i podnosząc za pomocą wystającej sprężyny w przestrzeń trójwymiarowego obiektu. Narusza on formalne reguły klasycznego malarstwa i wykracza poza obraz jako symbol ustanowionego porządku w kierunku ruchu – w kierunku życia.